مدیریت ایرانی

توحید و انسان

قسمت اول

قسمت دوم

توحید و انسان

• اولین بحث در مبانی، به فهم ما از خدای متعال برمی‏گردد. ما معتقد به توحید در آفرینش هستیم. یعنی خدا یکی است و احد و واحد است.
• خدا حقیقت هستی است و حقیقت همه ارزش‌هایی است که ما تصور می‌کنیم. یعنی ذات مهربانی، ذات علم، ذات حکت، ذات قدرت، ذات رأفت، ذات بخشندگی، ذات ستاریت، ذات بزرگی، ذات عزت، ذات عظمت.
• خدا یک موجودی به ‏نام انسان خلق کرده. این‏قدر این انسان مهم بود که خدای متعال وقتی او را خلق کرد به خودش تبریک گفت.
• مهم‏ ترین ویژگی که خدای متعال در انسان قرار داده است، اختیار است.
• این انسانی که روی زمین قرار داده شده است مأموریتش چه هست؟ حقش چه هست؟ من معتقدم حق و مأموریت یکی است؛ دو روی یک سکّه است.
• اولین حق انسان، حق حیات است. تا این انسان در این زمین حیات نداشته باشد، فرصتی برای شکوفایی و بروز استعدادها و توانمندی‏ هایش باقی نمی‌ماند.
• دومین حق انسان حق رشد و حیات است.
• خدای متعال قدرت اندیشیدن و تفکر را برای تصمیم‌گیری به بشر داده است.
• اگر میزانی برای انتخاب درست نباشد انسان به شکوفایی نمی‌رسد و عقل معیار درست اندیشیدن است.
• خداوند در خارج از وجود انسان هم لطف کرده و پیامبران را فرستاده تا انسان آن استعدادها را در خودش شکوفا کند.
• فراگیری و میزان شکوفایی انسان بی‌نهایت است و خدا حدی برای انسان قرار نداده است.
• ثروت طبیعی و طبیعت بستر رشد و شکوفایی انسان را فراهم می‌کند.
• ثروت طبیعی به موازات رشد علمی در جامعه انسانی توسعه پیدا می‌کند و نامحدود است.
• ریشه‏ ی تمام مشکلات جامعه بشری از فهم نادرست همین دو سه تا مطلبی است که من عرض کردم. از انسان، رابطه ‏اش با خدا، رابطه‏ اش با جهان، رابطه‏ اش با دیگران.
• بسیاری از استعدادهای انسان در ارتباط با دیگران شکوفا می‌شود.
• لازمه‌ی توحید یکسان‌سازی در اجتماع نیست.

متن درس‏ گفتار

فهم ما از خدا

اولین بحث در مبانی، به فهم ما از خدای متعال برمی‏گردد. ما معتقد به توحید در آفرینش هستیم. یعنی خدا یکی است و احد و واحد است. اصلاً جز خدا چیزی در عالم وجود ندارد. خدا بینهایت است و واجد همه‏‏‏‏‏‏ ی صفات و اسماء مثبت، توانمندی‏های بی‏نهایت، در واقع تمام اسماء الهی یکی است. یعنی علم خدا، همان قدرت خداست. قدرت خدا همان رأفت خداست. رأفت خدا همان بخشندگی خداست. بخشندگی خدا همان حکمت خداست.

خدا صمد است

تنها حقیقت واقع در عالم هستی، همان خدای متعال است و این خدا قابل تجزیه نیست، یکپارچه است. تمام اسماء الهی که بیش از هزار اسم برای خدا شمرده شده است یعنی تجلیات. و در کوچک‏ترین ذرّه‏‏‏‏‏‏ی عالم وجود دارد. چون خدا قابل تجزیه نیست. در تمام عالم، آن چیزی که جاری است، اراده‏‏‏‏‏‏ی الهی است. علم و حکمت الهی است. خدا قادر، یگانه متعال بی‏همتاست. همه جای عالم پر از خداست و هیچ‏جای عالم، خالی از خدا نیست. حقیقت هستی است و حقیقت همه ارزش‏هایی است که ما تصور می‏کنیم. یعنی ذات مهربانی، ذات علم، ذات حکمت، ذات قدرت، ذات رأفت، ذات بخشندگی، ذات ستّاریت، ذات بزرگی، ذات عزّت، ذات عظمت.

انسان، جلوه اسماء الهی

این خدای قادر بی‏ همتا که همه‏ جا هست، و تمام اسماءش در کوچک‏ ترین ذرّه‏‏‏‏‏‏ ی عالم وجود دارد، که به‏ معنای آن است که این خدا می‏تواند تمام پدیده ‏های عالم را از کوچک‏ترین ذرّه‏‏‏‏‏‏ ی عالم بی افریند و از دل آن بیرون بیاورد و تمام اسماء را در او متجلّی کند. این خدای متعال، یک موجودی به‏ نام انسان خلق کرده است.یکی از اسمای الهی، «خالقیّت» است. خدا خالق است و همه موجودات را خلق کرده است و همه‏‏‏‏‏‏ی موجودات، یک تجلّی و یک آیه‏ای از خدای متعال هستند.

تبریک خدا به خود

 اما این خدا یک موجودی به‏نام انسان خلق کرده. این‏قدر این انسان مهم بود که خدای متعال وقتی او را خلق کرد به خودش تبریک گفت و فرمود «فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ» خدا که نیاز به تبریک ندارد. می‏خواهد به ما و جهان، عظمت این موجودی را که خلق کرده بیان بکند. موجود بسیار مهمّی خلق کرده است. بعضی عرفا و کسانی که نگاه ‏های ظریف دارند و ذوقی نگاه می‏کنند، می‏گویند چه شد که خدا به خودش تبریک گفت؟ می‏گویند وقتی خدا انسان را جلویش گذاشت، این انسان، آیه‏ ای شد که خدا را بازتاب داد و خدا خودش را در او دید و تبریک گفت. این به این معناست که انسان در واقع بازتاب خدا در عالم هستی است و آمده که خدا را معرفی کند.

مسیر شناخت خدا، خودشناسی (انسان شناسی)

 معلوم است که ما بر بی‏ نهایت نمی‏ توانیم احاطه پیدا کنیم. خدا بی‏ نهایت است و خالق است، ما مخلوقیم، هیچ مخلوقی نمی‏تواند به خالق احاطه پیدا کند، برای شناخت او باید صفات و ویژگی‏ها را شناخت. این ویژگی‏ها کجا متجلّی است؟ و چه مخلوقی ظرفیت بالاترین تجلی‏ گری اسماء را دارد؟ انسان! به ‏همین خاطر انسان در عالم هستی مهم است و به او اشرف مخلوقات می‏گویند.

سرّ اشرف مخلوقات بودن، اراده و اختیار انسان است

فرق این انسان با بقیه مخلوقات چه هست که می‏تواند همه‏‏‏‏‏‏ی اسماء الهی را در خودش متجلّی کند؟ تجلی که حدّی ندارد. یک تجلی‏گری بی‏نهایت است. مهم‏ترین ویژگی‏ای که خدای متعال در انسان قرار داده است، اختیار است. همه ‏‏‏‏‏‏ی موجودات در دایره‏‏‏‏‏‏ ی ثابتی حرکت می‏کنند، زندگی می‏کنند، اگرچه آنها هم در نگاه کلان یک سیر کمالی را طی می‏کنند، اما اختیاری ندارند. آن یک صیرورت تکوینی است، چون جهان رو به کمال و خداست. اما تنها انسان است که اختیار دارد و با اختیار خودش باید این مسیر را طی کند. به ‏همین‏ خاطر سرعتش از منفی بی ‏نهایت تا مثبت بی‏ نهایت متغیّر است. چون خودش انتخاب می‏کند، این انسانی که خدا خلق کرده سرشار از استعداد است، توانمندی‏ های گوناگون، یعنی چه؟ یعنی ظرفیت بروز دادن همان اسماء الهی؛ یعنی انسان استعداد علم‏ آموزی و کشف علمی دارد. چقدر؟ حدّی دارد؟ بی‏ نهایت. استعداد قدرت دارد، استعداد عزّت دارد، استعداد محبت دارد، تا کجا؟ بی‏ نهایت، حدی ندارد. ابعاد وجودی انسان بی ‏نهایت است. خدا انسان را خلق کرده و در زمین قرار داده است.

حق و مأموریت انسان دو روی یک سکه اند

 حالا می‏خواهیم سراغ این انسان بیاییم. خب این انسانی که روی زمین قرار داده شده است مأموریتش چه هست؟ حقش چه هست؟ من معتقدم حق و مأموریت یکی است؛ دو روی یک سکّه است.

حق حیات

اولین حق انسان، حق حیات است. تا این انسان در این زمین حیات نداشته باشد، آیا فرصتی برای شکوفایی و بروز استعدادها و توانمندی‏هایش باقی می‏ماند؟ نه نمی‏ماند. حق حیات دارد و همه انسان‏ها حق حیات دارند و این بسیار مهم است. به ‏طوری‏ که هیچ انسانی حق ندارد حق حیات انسان را، از او سلب کند، مگر در موارد معدود خیلی استثناء! سلب حیات انسان با سلب حیات کل انسان‏ها معادل است، چون همه انسان‏ها از یک حقیقت هستند؛ از یک نفس واحد و از یک حقیقت واحد به ‏نام «فطرت و انسانیّت» هستند و حق حیات دارند. انسان باید تلاش کند حیات خودش را حفظ کند. بخش مهمّی از این تلاش‏ های معیشتی و فعالیّت‏ ها برای حفظ حیات است و تکلیف دارد که حیات خودش را حفظ کند.

حق رشد و کمال

حق دوم انسان چیست؟ حق رشد و کمال است. اگر انسانی خلق بشود اما از ابتدای عمر تا آخر هیچ‏کدام از آن اسماء الهی در وجودش شکوفا نشود، چه دلیلی داشت خلق بشود؟ چه ارزشی ایجاد شد؟ فرقش با بقیه‏‏‏‏‏‏ ی موجودات چیست؟ انسان حق دارد که این اسماء و صفات الهی را در وجودش شکوفا کند و بروز بدهد. علم را، رحمت را، قدرت را، حکمت را، عزّت را، معرفت را، عظمت را، اینها را در خودش بروز دهد و مأموریت دارد که این کار را بکند. من اسمش را حق رشد و کمال گذاشته ‏ام. لذا حق دارند رشد و کمال داشته باشند.

اختیار و اندیشه راه رشد و کمال انسانی

اگر بناست ما رشد و کمال داشته باشیم، راهش چیست؟ خدا راه را باز کرده و به ما اولاً اختیار داده است. اختیار یعنی چه؟ یعنی تصمیم بگیریم انتخاب کنیم. خب وقتی بخواهیم تصمیم بگیریم و انتخاب کنیم اگر قدرت اندیشه و تفکر نداشته باشیم، می‏توانیم انتخاب کنیم؟ نه. آن‏ وقت اختیار بی‏ معنا می‏شود. پس خدای متعال قدرت اندیشیدن و تفکر را هم داده است. حق تفکر و اندیشه کجاست؟ بی ‏نهایت است. سقفی ندارد. ابعاد وجودی انسان سقفی ندارد و بی‏ نهایت است. اندیشه در خدمت شکوفایی آن ابعاد است و نمی‏تواند محدود باشد، بی‏ نهایت است.

عقل میزان اندیشه و اختیار

حالا خدا اندیشه داده، ما باید بیندیشیم و انتخاب کنیم. اگر یک میزان و معیاری نباشد که ما انتخاب درست انجام بدهیم، آیا به شکوفایی می‏رسیم؟ خیر. خدا میزان را هم در ما قرار داده است: عقل. عقل در واقع معیار درست اندیشیدن است، منطق درست اندیشیدن است. منطق انتخاب درست است.

پیامبران؛ کمک بیرونی برای رشد انسان

خدا تکمیل کرده و یک لطف هم اضافه بر این کرده است. خارج از وجود انسان هم لطف کرده و انسان‏ های کامل را فرستاده؛ پیامبران را فرستاده؛ انسان‏ های کامل را فرستاده به عنوان الگو و بیانگر و هشداردهنده، بیدارکننده، راهنما، نمونه و هرچه که اسمش را بگذاریم. کمک‏ کننده ‏‏‏‏‏‏ی انسان فرستاده است، تا انسان آن استعدادها را در خودش شکوفا کند.

فراگیری و میزان شکوفایی انسان بی نهایت است

آیا خدا حدّی برای شکوفایی مقرّر کرده است؟ خیر. آیا این شکوفایی را مختصّ گروهی از انسان‏ها قرار داده است؟ خیر. حدی ندارد، هرچه بیشتر بهتر، انسان‏ها هم هرچه بیشتر بهتر. خدا نخواسته حتی یک‏نفر در این مسیر رفوزه بشود، یا شکوفا نشود، یک مثال ساده بزنم برای روشن شدن مطلب است. یک باغبان صدتا درخت سیب کاشته است و دوست دارد هر صدتایش همه‏ی ظرفیّت‏ های خودشان را برای شکوفایی و دادن بهترین سیب‏ ها به ‏کار ببرند و از آن بهره ببرند، یکی هم خراب شود باغبان ناراحت است. باغبان درخت را برای میوه ندادن و خراب شدن نکاشته است. خدا هیچ انسانی را برای سقوط خلق نکرده است. هیچ انسانی را برای ضایع شدن استعدادها و توانمندی‏ هایش خلق نکرده است. همه را خلق کرده تا به خودش برسند، همه را برای رشد بی‏ نهایت و عظمت بی ‏نهایت خلق کرده است. بزرگی بی ‏نهایت؛ کرامت بی ‏نهایت؛ اسبابش را هم فراهم کرده است.

زندگی اجتماعی ملاک سعادت در به شکوفایی انسان هاست

چه وقت ما بهترین زندگی اجتماعی را خواهیم داشت؟ وقتی انسان‏ هایی شکوفا شده داشته باشیم، هر چقدر این استعدادها و ظرفیّت‏ ها در انسان‏ ها شکوفاتر، جوامع سعادتمندتر و انسان‏ ها سعادتمندتر.

طبیعت و ثروت طبیعی، بستر رشد و شکوفایی انسان

خدای متعال یک کمک دیگر هم کرده است. بلکه یک امری را که لازمه شکوفایی و رشد انسان‏هاست قرار داده، آن چیست؟ ثروت طبیعی و طبیعت. اگر انسان‏ها خلق می‏شدند و طبیعتی در کار نبود، انسان‏ها از کجا باید شروع می‏کردند؟ اولاً حیات خودشان را با چه ادامه می‏دادند؟ و بعد خلاقیّت‏ ها و علم و دانش و حکمت را با چه باید تجربه می‏کردند؟ طبیعت را قرار داد و این طبیعت سرشار از ثروت است. هر پدیده و هر ماده و هر امری که انسان برای آن رشد و شکوفایی و برای ادامه حیات به آن نیاز داشته باشد، خدا برایش قرار داده است، عقل و قدرت اندیشه قرار داده، انسان‏ های کامل داده و طبیعت را داده است.

ثروت طبیعی نامحدود است

یک سؤال پیش می‏آید. اینکه انسان ظرفیت رشد بی‏نهایت دارد، آیا طبیعت هم می‏تواند در این مسیر رشد بی‏نهایت، او را همراه ی کند؟ بعضی‏ها تصور می‏کنند ثروت طبیعی محدود است. تمام این مکاتب اقتصادی و اجتماعی که شکل گرفته، بسیاری از مناسبات حکومت‏ها با یکدیگر و حکومت‏ها با مردم بر اساس محدودیت ثروت طبیعی شکل گرفته است. در حالی‏که من معتقدم ثروت طبیعی به موازات رشد انسان‏ها توسعه پیدا می‏کند و آن‏هم بی‏نهایت است. چرا؟ چون باید از یک سیر بی‏نهایت رشد انسان‏ها پشتیبانی کند و نمی‏تواند محدود باشد. در واقع هم نامحدود است، زیرا به موازات رشد علمی در جامعه انسانی ثروت‏ ها خودشان را رو می‏کنند. کشفیات جدید اتفاق می‏افتد، ظرفیّت‏ های جدیدی در عالم اتفاق می‏افتد. تازه ما هنوز در کره‏‏‏‏‏‏ ی زمینیم و هنوز عبور نکرده ‏ایم. درحالی‏که انسان باید بر کل این عالمِ مخلوق، احاطه پیدا کند. یعنی کل این عالم مخلوق بیاید و در اختیار انسان قرار بگیرد. ما در ابتدای راهیم.

تعجب برخی از تصور نامحدود بودن ثروت طبیعی

البته این حرف در ذهن بعضی ‏ها تعجب می‏ آورد. آنها کسانی هستند که اگر یک روزی به آنها می‏گفتیم که انسان‏ها سوار هواپیما می‏شوند، از این طرف دنیا به آن طرف دنیا چند ساعته می‏روند، می‏گفتند کفر می‏ گویی. اگر می‏ گفتی انسان‏ها سوار می‏شوند و به کرات دیگر می‏روند، باز می‏گفتند شما خیالاتی شده‏ اید. اما می‏بینیم که انسان‏ها دارند می‏روند. سرعت رشد علمی با شتاب بسیار بالاست. یعنی سرعت متغیّر است و هرچه سطح علمی بالاتر می‏رود سرعت بالاتر می‏رود. دامنه ‏‏‏‏‏‏ی رشد و سرعت علمی بالاتر می‏رود. خدا ثروت طبیعی را در اختیار انسان قرار داده است.

ریشه فکری تمام مشکلات بشری

من معتقدم ریشه‏‏‏‏‏‏ی تمام مشکلات جامعه بشری از فهم نادرست همین دو سه تا مطلبی است که من عرض کردم. از انسان، رابطه‏ اش با خدا، رابطه ‏اش با جهان، رابطه‏ اش با دیگران.

تعامل اجتماعی بستر رشد انسانی

بسیاری از استعدادهای انسان‏ها در ارتباط با دیگران شکوفا می‏شود. آنقدر ارتباطات اجتماعی مهم است که اگر انسان‏ها را جدا کنیم و ببریم توی جنگلی و کوهی تنها بگذاریم و شصت‏ سال بعد بیاییم، می‏بینیم زیاد رشد نکرده است و البته ارزش‏ های انسانیِ به‏ خصوص، مثل آزادی، عدالت، کرامت، محبت، این در رابطه با انسان‏هاست که شکوفا می‏شود، و بعد با طبیعت. از این منظر انسان یک موجود اجتماعی است یعنی باید اجتماع تشکیل دهد. در اجتماع زندگی بکند و تعامل بکند، بده بستان بکند تا بتواند رشد کند.

توحید و تکثر

اجازه بدهید من اینجا یک پرانتزی باز بکنم، وقتی ما می‏گوییم توحید، بعضی می‏گویند پس این همه تنوّع برای چیست؟ این همه تفاوت برای چیست؟ یا به تعبیری کثرت برای چیست؟ من می‏گویم اصلاً اگر این تفاوت‏ها و این تنوع‏ ها و این کثرت نباشد، اصلاً آن اسماء الهی، ارزش‏های انسانی و توحید فهم نمی ‏شود. یکی از صفات الهی، زیبایی است. زیبایی را ما از کجا می‏فهمیم؟ از گل، از طبیعت، از چهره ‏ها، از رنگ ‏ها، اگر همه رنگ‏ ها یک رنگ باشد، زیبایی نیست. همه گل‏ها یک گل باشد، زیبایی نیست. همه‏‏‏‏‏‏ ی چهره ‏ها یک‏جور باشد، زیبایی معنا ندارد. مفهوم زیبایی از این تنوع انتزاع می‏شود.

تکثر زمینه ساز تعامل و تعامل بستر شکوفایی انسان

انسان‏ها باید با هم تعامل کنند تا شکوفا بشوند. اگر تعامل نداشته باشند، چگونه باید شکوفا بشوند؟ اگر همه انسان‏ها یک ‏جور باشند، تعامل چه معنایی دارد؟ اگر تفاوت در سطح اندیشه، نوع نگاه، احساسات و سلایق نباشد، اصلاً جامعه شکل نمی ‏گیرد. جامعه مرهون تلاش انسان‏ها برای مبادله ‏‏‏‏‏‏ی مزیّت‏ها و تفاوت‏ هاست که بستر رشد و شکوفایی انسان است و این عین توحید است. هرچه جلوتر برویم، تنوع ‏ها بیشتر می‏شود. فکر نکنید می‏رویم به ‏سمتی که انسان‏ها عین هم بیندیشند و عین هم تقاضا کنند، عین هم سلیقه داشته باشند، عین هم لباس بپوشند، عین هم زندگی کنند، عین هم استنتاج کنند.

لازمه توحید، یکسان سازی در اجتماع نیست

بعضی‏ ها از توحید، یکسان‏ سازی را تلقّی می‏کنند. انگار کارخانه کمپوت است که یک استانداردی بگذاریم و همه یک‏جور بیرون بیایند. این نیست؛ یکسان‏ سازی با توحید فرق می‏کند. بله همه در یک مسیر حرکت می‏کنیم. یک شاه راه عظیم است، همه انسان‏ها با تفاوت‏ها و این تفاوت‏ها منشأ تحولات است. تا ابد هم تفاوت‏ها خواهد بود. فرض این‏که عین هم بشویم یک فرض محال و نادرست است، یعنی آنجا دیگر تکامل تمام شد. در حالی‏که تکامل بی‏نهایت است.

خلاصه

ما خدایی داریم که انسان را خلق کرده و انسان دو تا حق دارد: حق حیات و حق رشد و کمال. خدای متعال هم همه‏‏‏‏‏‏ی اسباب را برای تأمین این دو حق و انجام تکالیف انسان‏ها برای تأمین این‏دو تا حق در اختیارشان قرار داده است. ممکن است سؤال شود که از این چه نتیجه‏ای می‏گیریم؟ چه نتیجه اجتماعی می‏گیریم؟ من در بخش‏های بعدی از همین مباحث خلاصه‏شده‏‏‏‏‏‏ی ساده‏شده، ان‏شاءالله نتایج اجتماعی‏اش را خدمت‏تان عرض خواهم کرد.